Waarom lezen?

Op de vraag of literatuur kennis oplevert en betere mensen van ons maakt, geeft de filosofie twee verschillende antwoorden. Een eerste antwoord is dat lezen positieve effecten heeft. Zo betoogt de bekende Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum dat je door te lezen je empathisch vermogen ontwikkelt. Romans nodigen uit om vanuit een nieuw perspectief naar de wereld te kijken. Je kunt je inleven in situaties die ver van je afstaan.

Bovendien lijkt literatuur geschikt om bepaalde inzichten te verwerven. Je kunt dingen leren door romans te lezen. Zo kom je via Multatuli’s Max Havelaar meer te weten over de wantoestanden tijdens het Nederlandse koloniale bewind in Nederlands-Indië. In Bezonken rood van Jeroen Brouwers krijg je te zien hoe het leven in het jappenkamp Tjideng geweest moet zijn.

Een ander mogelijk antwoord legt de klemtoon daarentegen op de activiteit van het lezen zélf. De waarde van literatuur ligt dan niet in de positieve effecten van literatuur op je denken en handelen, maar in de ervaring die het lezen zelf teweegbrengt. De esthetische ervaring dus. Lezen schenkt plezier. Het lezen van een boek kan je uit de dagelijkse sleur halen. Je kunt geraakt worden door de schoonheid van de zinnen of het verhaal. Literatuur staat juist los van het alledaagse denken, waarin de dingen nuttig moeten zijn.

Wat in deze redenering meespeelt, is de vrees dat literatuur gereduceerd wordt tot een middel om bepaalde doelen te bereiken die zelf buiten de literatuur liggen. Literatuur kan dan ingezet worden in dienst van een bepaalde maatschappelijke orde. Niet voor niets hebben de ­Sovjet-Unie of de kerk in het verleden vormen van kunst en literatuur gestimuleerd die aansloten bij hun ideologie. Andere literaire werken, die buiten die ideologie vielen, werden verboden of vernietigd. Hun schrijvers werden in de ban gedaan.

Vanuit dat standpunt bekeken is het niet vreemd om te verdedigen dat literatuur autonoom is. Ze heeft waarde omwille van zichzelf. Zo kon ook het bevel van de Belgische rechter om Tonio te lezen op kritiek rekenen. Critici betwijfelden of het lezen van een boek wel een positief effect heeft wanneer het een straf of een verplichting is. Als je geen plezier beleeft aan het lezen, zal de tekst niet beklijven, en is de straf weinig effectief. Een dergelijke straf houdt geen rekening met het belang van het lees­plezier voor de literaire ervaring.